“Neka oprosti gospođa Europa, ona nema spomenike kulture. Pleme Inka u Americi ima spomenike, Egipat ima prave spomenike kulture. Neka oprosti gospođa Europa, samo Bosna ima spomenike. Stećke. Šta je stećak? Oličenje gorštaka Bosanca! Šta radi Bosanac na stećku? Stoji uspravno! Digao glavu, digao ruku! Ali nigdje, nigdje, nikad, niko nije pronašao stećak na kome Bosanac kleči i moli. Na kom je prikazan kao sužanj”.
Miroslav Krleža
Epitafi ili natpisi na stećcima su iznimno zanimljiva pojava. Svaki epitaf teži da ispriča jednu priču o životu. On nastoji privući pažnju prolaznika, povezati ga kako s grobljem kao gradom mrtvih tako i s naseljem kao gradom živih. Kroz njega grobovi izlaze iz anonimnosti, dobijaju svoj identitet, koji zauvijek ostaje prisutan u svom okruženju sve dok stoji nadgrobni spomenik.
Na teritoriju na kojem se rasprostiru stećci do danas je evidentirano oko 400 srednjovjekovnih epitafa. Svi epitafi na stećcima pisani su ćiriličnim pismom koje je danas najpoznatije pod nazivom bosančica.
Šta sadrže epitafi
Najviše epitafa je po svojoj dužini kratko. Sadrže samo osnovne informacije o pokojniku te ponekad o tome ko je podigao spomenik, ko ga je klesao, a ko upisao natpis. Kao takvi čini se da su riješeni svake emocije, što je samo privid iza kojeg se sklonila tuga najmilijih koji podigoše spomenik.
Osim toga, često se u njima naglašava da je pokojnik sahranjen na svojoj plemenitoj baštini. Time se potcrtava njegov približan rang, odnosno da je koliko-toliko bio nezavisan, slobodan i imućan u svom srednjovjekovnom životu.
Za određene natpise se može kazati da predstavljaju malu biografiju pokojnika. U kratkim crtama sročen je njegov život sve do trenutka njegove smrti i podizanja stećka. Natpisi ovog tipa obično su nešto duži, često se u njima navode značajnije historijske ličnosti, a u sebi objedinjavaju više dijelova, koji se ogledaju u biografskim elementima pokojnika, porukama prolazniku ili posjetiocu groba i stećka.
Sve to je dodatno naglašeno redovnom upotrebom fraza na svom plemenitom, na svojoj baštini, na svojoj zemlji na plemenitoj , čime su potcrtani status pokojnika, ali i težnja da vječni dom bude podignut na porodičnom groblju, na svojoj zemlji, uz najbližu rodbinu.
Viteška smrt
Tema viteške smrti, odnosno vjerne službe svome gospodaru, susreće u više epitafa. Smrt je često direktan rezultat služenja senioru, koji onda podiže spomenik svome vazalu.
Duboko je ukorijenjena u srednjovjekovnoj evropskoj književnosti, a sama ideja viteštva predstavlja zapadnoevropski dvorski fenomen koji se proširio po čitavoj Evropi te se „uhvatio“ i na stećcima. U epitafima na stećcima striktno se naglašava hijerarhijski odnos između seniora i njegovog štićenika te se u ovom kontekstu mogu pratiti odnosi između vladara i visokog plemstva pa sve do sitne vlastele.
Moralne poruke i ostale vrijednosti
Dosta natpisa u sebi sadrži filozofsko-religijsko-moralnu poruku ja sam bio kako vi jeste, a vi ćete biti kako jesam ja. Kroz ovu frazu manifestira se moralna poruka da treba konstantno živjeti misleći na smrt, koja je bliža svakom čovjeku od kragne za vratom.
Kroz njih se manifestira i ljudska usamljenost i individualnost u vremenu i prostoru. U njima se sugeriraju prolaznost materijalnog svijeta i njegove slabosti u odnosu na drugi, vječni svijet.
Sadržaj epitafa često u sebi krije osim estetske, likovne, moralne ili religijske poruke i određenu dokumentarnu ili historijsku vrijednost. Često se u njima navode imena ljudi koji se svrstavaju u sami vrh značajnijih osoba svog vremena.
Ponekad se navode i neki od historijskih događaja u kojima su pokojnici na direktan ili indirektan način učestvovali. Osim toga, epitafi na stećcima su prava riznica danas zaboravljenih srednjovjekovnih riječi i izraza koji su bili produkt čistog narodnog izražaja.
